حکایت 531میلیارد دلار پول نفت

و سرانجام مرکز تحقیقات مجمع تشخیص مصلحت نظام گزارش تهیه شده از سوی معاون سابق برنامه‌ریزی و نظارت بر منابع هیدروکربوری وزارت نفت یعنی اکبر ترکان را در مهرماه امسال منتشر کرد؛ گزارشی که فقط یک‌بار آن هم در 300نسخه به چاپ رسید.

اما چرا این گزارش خبرساز شد و حساسیت‌ها را برانگیخت درحالی‌که عنوان گزارش کلی و کلیشه‌ای بود با این تیتر؛«مدیریت منابع نفتی و تأمین مالی پروژه‌های نفتی».

اشاره اکبر ترکان، معاون سابق وزیر نفت در دولت‌های هشتم و نهم وقتی اهمیت دوچندان پیدا کرد که نویسنده گزارش به وضعیت درآمد ارزی دولت‌های نهم و دهم و مقایسه آن با دولت‌های قبلی اشاره کرده و حتی درآمد نفتی ایران در زمان مظفرالدین‌شاه قاجار را هم مثال زده بود. گزارشی بحث‌برانگیز و قابل تأمل که در آن آمده است: میزان درآمد نفتی کشور از زمان مظفرالدین‌شاه و دوران دارسی و پهلوی اول تا سال1352بالغ بر26میلیارد دلار بوده است و بعد از اینکه تغییر قیمت نفت با ابتکار ایران اتفاق افتاد، در دوران 1352تا 1357میزان درآمد حاصل از نفت به 112میلیارد دلار رسید، بنابراین مجموع عوایدی حاصل از فروش نفت در سال‌های قبل از انقلاب اسلامی حدود 139میلیارد دلار برآورد شده است.

اما درآمد حاصل از فروش نفت خام کشور در سال‌های اول انقلاب یعنی سال‌های 1360-1358بـرابر با 35میلیارد دلار، در سال‌های 1368-1360دولت‌های سوم و چهارم به نخست‌وزیری میرحسین موسوی 110میلیارد دلار، در سال‌های 1376-13868دولت‌های پنجم و ششم به ریاست‌جمهوری اکبر هاشمی رفسنجانی 141میلیارد دلار و در دوره 1384تا 1376دولت‌های هفتم و هشتم به ریاست‌جمهوری محمد خاتمی 157میلیارد دلار بوده که در مجموع درآمد حاصل از فروش نفت از ابتدای انقلاب اسلامی تا سال 1384 بالغ بر 445میلیارد دلار برآورد شده است.

محور خبرساز این گزارش 300نسخه‌ای این است که تأیید می‌کند در فاصله زمانی 1390تا 1384درآمد حاصل از فروش نفت ایران 531میلیارد دلار بوده است. آمار دقیق درآمد ناشی از فروش نفت از زمان کشف طلای سیاه در ایران تا پایان سال 1390را در جدول شماره یک مشاهده می‌کنید:
این گزارش می‌گوید که درآمدهای ارزی از سال 1384تا سال 1390از 53میلیارد دلار تا 88میلیارد دلار در سال و همچنین درآمدهای غیرنفتی که به نوعی بخشی از درآمدهای نفتی است از 21میلیارد دلار در سال 1384به 33میلیارد دلار در سال 1390رسیده است.

نویسنده گزارش می‌افزاید: حدود 70الی 80درصد درآمدهای ارزی کشور از صادرات نفت خام است که درصورت کاهش درآمد نفتی، درآمدهای مالیاتی نیز کاهش می‌یابند چرا که درآمدهای مالیاتی و غیرنفتی نیز عمدتا ریشه نفتی دارند و درآمد حاصل از صادرات میعانات گازی و کالاهای پتروشیمی در واقع نوعی درآمد نفتی محسوب می‌شوند. از این منظر، نوسانات درآمدهای نفتی امکان هرگونه برنامه‌ریزی بلندمدت را از دولت سلب می‌کند.

محور دیگر این گزارش به مجموع واردات کالا و خدمات در طول هفت سال 1390تا 1384اشاره دارد که با برآورد مصرف ارزی دولت به میزان حدود 484میلیارد دلار به این نتیجه‌گیری ختم می‌شود که طی سنوات مختلف سهم کالاهای سرمایه‌ای از کل واردات از 22/4درصد در سال 1384به 14/36درصد در سال 1390کاهش پیدا کرده و مابقی کالاهای وارداتی مصرفی و واسطه‌ای بوده است.

نسبت پایین مالیات به تولید ناخالص داخلی

ارزیابی نویسنده گزارش وضعیت درآمدهای نفتی ایران درخصوص نسبت مالیات به تولید ناخالص داخلی را نشان می‌دهد، با وجود فوران درآمدهای نفتی در هفت سال نخست عمر دولت‌های نهم و دهم سهم مالیات از تولید ناخالص داخلی از 7/3درصد در سال 84به 8/4درصد در سال 88رسیده ولی مجددا در سال 89با کاهش 1/8درصدی به 6/8درصد رسیده و به‌طور میانگین سهم مالیات از تولید ناخالص داخلی در طول هفت سال 7/1درصد بوده است.

اما نکته مهم اینکه نسبت مالیات به تولید ناخالص داخلی کشور که از شاخصه‌های اصلی در بررسی ساختار و‌ اندازه دولت است به‌طور متوسط برای کشورهای توسعه‌یافته در حدود 20درصد است این در حالی است که مقایسه نسبت مالیات به تولید ناخالص داخلی در کشورهایی چون ترکیه، مالزی، اندونزی، هند، فنلاند، کره‌جنوبی، نروژ، آلمان، انگلیس، آمریکا و فرانسه با ایران نشان می‌دهد که این نسبت در کشور ما بسیار پایین است به‌نحوی که سهم درآمد مالیاتی از تولید ناخالص داخلی کمتر از سهم هزینه‌های مصرفی از تولید ناخالص داخلی است.

دوره مورد بررسی		درآمد سالانه نفت و گاز
مجموع درآمد نفتی قبل از انقلاب	از آغاز تا سال 1352	26،818
	1352-1357	112،719
	جمع دوره	139،537
مجموع درآمد نفتی پس از انقلاب تا سال 1384	سال های اول انقلاب	35،806
	دولت سوم و چهارم	110،686
	دولت پنجم و ششم	141،703
	دولت هفتم و هشتم	157،277
	جمع دوره	445،472
درآمد نفتی هفت سال اخیر (1390 - 1384)		531،882
مجموع کل درآمد نفتی ایران از اکتشاف نفت تا پایان سال 1390		1،116،891

سال	درآمدهای نفتی	درصد از کل	درآمدهای غیرنفتی	درصد از کل	کل درآمد ارزی ایران
1384	53،820	71	21،480	29	75،300
1385	62،011	76	19،889	24	81،900
1386	84،505	81	20،095	19	104،600
1387	86،619	79	22،681	21	109،300
1388	69،957	74	24،343	26	94،300
1389	86،713	78	23،987	22	110،700
1390	88،257	72	33،782	28	122،039
جمع کل	531،882	76	166،257	24	698،139

سال	واردات کالا	واردات خدمات	کل واردات	سهم کالاهای مصرفی و واسطه ای	سهم کالاهای سرمایه ای
1384	39،200	9،800	49،000	77/60	22/40
1385	41،700	11،900	53،600	82/31	17/69
1386	48،400	15،400	63،800	83/57	16
1387	56،000	17،900	73،900	82/63	17
1388	55،300	17،800	73،100	84/12	16
1389	64،400	22،000	86،400	85/28	15
1390	61،800	22،000	83،800	85/63	14
جمع کل	366،800	116،800	483،600	83	17

سال	تولید ناخالص داخلی به قیمت جاری (میلیارد دلار)	سهم واردات کالا (درصد)	سهم واردات خدمات (درصد)	سهم کل واردات (درصد)
2005	2002،94	19	4/8	24
2006	241،697	17	4/9	22
2007	307،355	16	5	20
2008	350،588	16	5/1	20
2009	360،625	15	4/9	20
2010	419،118	15	5/2	21
جمع / میانگین	1،882،323	16	5	21

سال	کالای مصرفی و واسطه ای	کالای سرمایه ای (درصد)
1384	77/6	22/4
1385	82/31	14/69
1386	83/57	16/43
1387	82/63	17/37
1388	84/12	15/88
1389	85/28	14/72
1390	85/63	14/36
میانگین	82/98	16/81

سال	تولید ناخالص داخلی به قیمت جاری (میلیاردریال)	درآمد مالیاتی (میلیاردریال)	سهم مالیات از GDP (درصد)	منابع بودجه عمومی (میلیاردریال)	سهم بودجه از GDP (درصد)
1384	1،854،711	134574،4	7/3	526646	28/4
1385	2،260،530	151620،9	6/7	597716،5	26/4
1386	2،861،974	191815،3	6/7	639451،7	22/3
1387	3،378،724	239741،4	7/1	863485،3	25/6
1388	3،562،289	300035،5	8/4	829132،8	23/3
1389	4،304،264	284527،9	6/6	1176897،6	27/3
میانگین			7/1	میانگین	25/5